Hənbəli məzhəbinin şeyxi Şeyxul-İslam İbn Qudamə əl-Məqdisi -rahiməhullah- və onun Uca Allahın xəbəri sifətlərinə dair təfvid etiqadı:
İbn Qudamə -rahiməhullah- xəbəri sifətlər barədə danışarkən dedi:
والخامِس أنّ قَوْلَهم {آمنا به كلّ مِن عِند ربِّنا} كلامٌ يُشعِر بالتَّفويضِ والتَّسليمِ لِما لَم يَعْلموهُ , لِعِلمِهم بأنّه مِن عِند رَبّهم
Beşinci məsələ: Onların: “İman etdik, hamısı Rəbbimiz tərəfindəndir”-sözləri, onların bilmədikləri şeyləri Allaha həvalə etmələrini (təfvid etmələrini) və təslim olmalarını hiss etdirir. Çünki bunun onların Rəbbi tərəfindən olduğunu bilirlər. (Zəmmut təvil:36-cı səh)
Habelə İbn Qudamə -rahiməhullah- həmin kitabda buyurur:
ثُمّ مَعرفة نَفيِ المُحْتَمَلاتِ يقِف عَلى وُرودِ التّوْقيفِ به , فَإنّ صِفاتِ اللهِ تَعالى لا تثبُت ولا تُنفى إلاّ بِالتّوقيفِ , وإذا تعَذّرَ هذا بطَل تَعْيِينُ مُجمَلٍ منْها على وَجه الصِّحّة , ووجب الإيمانُ بِها بالمَعْنى الّذي أرادَه المُتَكلِّم بِها كَما رُوِيَ عَن الإمام مُحمد بنِ إدريسَ الشّافِعيّ رَضِي الله عنْه أنّه قال : آمنتُ بما جاء عَن اللهِ عَلى مُرادِ اللهِ , وآمنْت بِما جاءَ عَن رَسُول اللهِ عَلى مُرادِ رَسولِ اللهِ صَلّى اللهُ عَليْه وسلّم، وهذِه طَريقَةٌ مُستَقيمَةٌ , ومَقالَةٌ صَحِيحَةٌ سَليمَةٌ ليْس عَلى صَاحِبِها خَطَرٌ ولا يَلْحَقه عيْبٌ ولا ضَررٌ , لأنّ المَوْجُودَ مِنْه هُوَ الإيمانُ بِلَفْظِ الكِتَابِ والسُّنَّةِ , وهذا أمرٌ واجِبٌ عَلى خَلْقِ الله أجمَعينَ
Ehtimallı şeylərin inkar edilməsi barədə bilgi, onun barəsində tövqifin (qəti xəbərin) gəlməsinə dayanır. Çünki Uca Allahın sifətləri yalnız tövqifi yolla (nass ilə) isbat yaxud inkar edilir. Bunu etmək mümkünsüz olduğu zaman, sifətlərdən mücməl gələnin doğru yönünü təyin etmək batil olur və ona (yəni sifətlərə), danışanın (yəni şəriət sahibinin) qəsd etdiyi mənaya uyğun olaraq iman etmək vacib olur.
Misal olaraq İmam Muhamməd İbn İdris əş-Şafiidən rəvayət olunanı göstərmək olar. O demişdir: Uca Allahdan gələnə Allahın muradına uyğun iman etdim. Habelə Allah Rəsulundan -salləllahu aleyhi və səlləm- gələnə onun muradına uyğun iman etdim.
Əslində bu doğru yol, səhih və sağlam sözdür. Onu deyən insan təhlükədə olmaz və ona heç bir eyib və zərər toxunmaz. Çünki onun bu davranışı, Quran və Sünnənin ləfzinə iman etməkdir. Bu isə bütün məxluqata vacib olan bir məsələdir. (Zəmmut təvil:41-42)
Habelə İbn Qudamə Lum`ətul itiqad kitabında bu məsələyə toxunaraq dedi:
وما أشكَل مِن ذلك وجَب إثباتُه لفظاً ، وتركُ التعرُّضِ لمعناه , ونرُدُّ علمَه إلى قائله ، ونجعَل عهدتَه على ناقله اتباعاً لطريق الراسِخين في العلم الذين أثْنى اللهُ عليهم في كتابه المبِين بقوله سبحانه وتعالى : { وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا } ، وقال في ذمِّ مُبتغي التأويلِ لمتشابهِ تنزيلِه { فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ } ، فجعَل ابتغاءَ التأويل علامةً على الزيغِ ، وقرَنه بابتغاء الفتنةِ في الذمِّ ، ثم حجَبهم عما أمَّلوه ، وقطَع أطماعَهم عما قصَدوه ، بقوله سبحانه : وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ
Bu barədə (Allahın sifətləri haqda) qapalı qalan şeylərin ləfzini isbat etmək və onun mənasına baş vurmağı tərk etmək vacibdir. Uca Allahın Öz Kitabında təriflədiyi elmdə möhkəm olanların yoluna tabeçilik yönündən həmin şeylər barədə bilgini onu danışana, öhdəçiliyini isə onu nəql edənin üzərinə buraxırıq. Uca Allah buyurur: “Elmdə möhkəm olanlar deyərlər: Biz ona iman etdik, hamısı Rəbbimiz tərəfindəndr.” Daha sonra Uca Allah vəhyin mütəşabih olanını açıqlamaq istəyənləri qınayaraq dedi: “Qəlblərində əyrilik olanlar isə, fitnə çıxartmaq yaxud onu yozmaq istədikləri üçün orada olan mütəşabihə tabe olurlar. Onun yozumunu isə yalnız Allah bilir.” Uca Allah onu açıqlamaq istəyini əyriliyin bir əlaməti etdi və onu məzəmmət yönündən fitnə istəyi ilə birləşdirdi. Daha sonra Uca Allah bu sözləri ilə onların arzularına sədd çəkdi və qəsd etdikləri istəklərini ürəklərində qoydu: “Onun yozumunu yalnız Allah bilir.”
Daha sonra İbn Qudamə -rahiməhullah- öz sözlərini gücləndirmək üçün İmam Əhmədin, imam Şafiinin və sələfin sözlərini qeyd etdi:
قال الإمامُ أبو عبدِ الله أحمدُ بن محمد بن حنبل رضي الله عنه في قول النبي صلى الله عليه وسلم : « إن الله ينزِل إلى سماء الدنيا » ، أو « إن الله يُرى في القيامة » ، وما أشبهَ هذه الأحاديثَ نؤمِن بها ، ونصدِّق بها بلا كيفٍ ، ولا معنًى ، ولا نرُدّ شيئا منها ، ونعلَم أن ما جاءَ به الرسول حقٌ ، ولا نرُدّ على رسولِ الله صلى الله عليه وسلم ، ولا نصِف الله بأكثرَ مما وصَف به نفسَه بلا حدٍ ولا غايةٍ { لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ } ، ونقول كما قال ، ونصِفه بما وصَف به نفسَه ، لا نتعدَّى ذلك ، ولا يبلُغه وصف الواصفين ، نؤمِن بالقرآن كلِّه محكمِه ومتشابهِه ، ولا نزيلُ عنه صفةً مِن صفاته لشَناعةٍ شنِّعتْ ، ولا نتعدَّى القرآن والحديث ، ولا نعلَم كيفَ كُنْهُ ذلك إلا بتصديقِ الرسول صلى الله عليه وسلم ، وتثبيتِ القرآن
قال الإمام مُحمد بنِ إدريسَ الشّافِعيّ رَضِي الله عنْه : آمنتُ بما جاء عَن اللهِ عَلى مُرادِ اللهِ , وآمنْت بِما جاءَ عَن رَسُول اللهِ عَلى مُرادِ رَسولِ اللهِ صَلّى اللهُ عَليْه وسلّم وعلى هذا درَج السلفُ وأئمةُ الخلف رضي الله عنهم ، كلُّهم متفِقون على الإقرار والإمرار والإثبات ، لما ورَد مِن الصفات في كتاب الله وسنة رسوله مِن غير تعرُّضٍ لتأويله
İmam Əbu Abdullah Əhməd İbn Muhamməd İbn Hənbəl -radıyəllahu anhu- Allah Rəsulunun -salləllahu aleyhi və səlləm- xəbər verdiyi şeylər barədə dedi: Uca Allah dünya səmasına nazil olur yaxud Uca Allah qiyamət günü görünəcək və buna bənzər hədislər. Ona keyfiyyət və məna vermədən iman edirik, onu təsdiqləyirik və ondan heç bir şeyi rədd etmirik. Biz bilirik ki, Allah Rəsulunun gətirdiyi haqdır. Allah Rəsulunun gətirdiyi şeyi rədd etmirik və Allahı, Ona hədd yaxud qayə nisbət etmədən Onun Özünü vəsf etdiyindən çox vəsf etmirik. Onun heç bir bənzəri yoxdur. O Eşidəndir, Görəndir. Biz Onun dediyi kimi deyirik və Özünü vəsf etdiyi kimi vəsf edirik və bu işdə həddi aşmırıq. Vəsf edənlərin vəsfi Onu vəsf etməkdən acizdir. Quranın hamısına, möhkəm və mütəşabih olanına iman edirik. İrad tutanların etdiklərindən ötrü Ondan heç bir sifəti inkar etmirik, habelə Quranın və hədisin önünə keçmirik. Onun həqiqi mahiyyətini isə yalnız Allah Rəsulunun -salləllahu aleyhi və səlləm- təsdiqi və Quranın təsbiti ilə bilirik.
İmam Muhamməd İbn İdris əş-Şafii –radıyəllahu anhu- dedi: Uca Allahdan gələnə Allahın muradına uyğun iman etdim. Habelə Allah Rəsulundan -salləllahu aleyhi və səlləm- gələnə onun muradına uyğun iman etdim.
Sələf və onlardan sonra gələn imamlar bu etiqad üzərə olmuşlar. Onların hamısı Quran və Sünnədə varid olan sifətlərin iqrar ediləcəyi, üzərindən keçiləcəyi və isbat ediləcəyi, habelə onun açqılamasına (yaxud təvilinə) baş vurulmayacağı ətrafında yekdil olmuşlar. (Lumatul i`tiqad:2-3-cü səh)
Habelə İbn Qudamə -rahiməhullah- digər bir kitabında bu məsələni daha geniş izah edərək buyurur:
وهيَ الإيمانُ بالألْفاظِ والآياتِ والأخْبار بِالمَعْنى الّذي أرادَه اللهُ تَعالى والسُّكوتُ عَمّا لا نعلَمه مِن مَعْناها , وتَرك البَحْثِ عَما لَم يُكلّفْنا اللهُ البَحثَ عنْه مِن تأويلِها ولمْ يُطْلِعنا عَلى عِلمِه , واتباعُ الرّاسخينَ الذينَ أثْنى اللهُ عَليْهم فِي كِتابِه المُبِينِ حِينَ قَالوا : آمَنّا بِهِ كُلّ مِن عِند رَبّنا
وعَائِبُ هذِه المَقالَةِ لا يخْلو إمّا أنْ يَعيبَ الإيمانَ بالألفاظِ أو السّكوتَ عَن التَّفسِيرِ أو الأمرَينِ مَعاً , فَإنْ عابَ الإيمانَ بالألفاظِ فَهي قَوْلُ رَبّ العالَمِينَ ورَسولِه الصّادِق الأمينِ صَلّى اللهُ عليْه وسلّم , فعائِبُها كافرٌ بِاللهِ العظِيمِ وإنْ عابَ السّكوتَ عَن التّفسِيرِ أخْطأ , فَإنّنا لَا نعْلَم لَها تفْسِيراً ومَن لمْ يَعلمْ شَيْئاً وَجبَ عليْه السُّكوتُ عَنْه وحَرُم عليْه الكَلامُ فيه
Qeyd etdiyimiz sözlər, Uca Allahın qəsd etdiyi mənada ləfzlərə, ayələrə və xəbərlərə imandır və mənasını bilmədiyimiz şeylər barədə susmaqdır. Habelə Allahın bizim öhdəmizə izahını araşdırmağı buraxmadığı və elminə agah etmədiyi şeyləri axtarmağı tərk etməkdir. Habelə bu, Uca Allahın Kitabında təriflədiyi elmdə möhkəm olanlara tabeçilikdir. Onlar belə demişlər: “Biz ona iman etdik, hamısı Rəbbimiz tərəfindəndir.”
Bu sözlərə irad bildirən şəxs, ya ləfzlərə iman etməyə ya da, onun izahı barədə susmağa ya da hər ikisinə irad bildirmiş olur. Əgər onun ləfzlərinə iman etməyə irad bildirsə, bu zaman aləmlərin Rəbbinin və doğru danışan Peyğəmbərin -salləllahu aleyhi və səlləm- sözünə irad bildirmiş olacaq. Bunu edən isə kafirdir.
Əgər onun izahı barədə susmağa irad bildirsə, xəta edəcək. Çünki biz onun izahını bilmirik. Bir şeyi bilməyən insana onun barəsində susması vacibdir və onun barəsində danışması haramdır. (Təhrimun nazar fi kutubil kələm:54)
Habelə İbn Qudamə -rahiməhullah- buyurur:
فإنّه لا حاجةَ لنا إلَى عِلْمِ مَعنى ما أرَادَ اللهُ تَعالى مِن صِفاتِه جَل وعزّ , فإنّه لا يُرادُ مِنها عَملٌ ولا يتعَلّق بِها تَكليفٌ سِوى الإيمانُ بِها , ويُمكِن ُالإيمانُ بها مِن غيْر عِلم مَعْناها
Bizim Uca Allahın sifətlərindən qəsd etdiyi mənaları bilməyə ehtiyacımız yoxdur. Çünku bunun nəticəsində bir əməl qəsd edilmir və onunla imandan savayı heç bir mükəlləfiyət bağlı olmur. Onun mənasını bilmədən ona iman etmək mümkündür. (Təhrimun nazar fi kutubil kələm:51-52)
İbn Qudamə -rahiməhullah- bu sözlərin davamı olaraq deyir:
وأمّا إيمانُنا بِالآياتِ وأخْبارِ الصّفاتِ فَإنّما هُوَ إيمانٌ بمُجَرّد الألفاظِ الّتي لاَ شَكّ فِي صِحّتها ولا رَيْبَ في صِدْقِها وقائِلُها أعْلَمُ بمَعناها ,فآمَنا بِها عَلى المَعْنى الّذي أرَاد رَبّنا تَبَارك وتَعالى فجمعنا بين الإيمان الواجب ونفي التشبيه المحرم
وهذا أسد وأحسن من قول من جعل الآيات والأخبار تجسيما وتشبيها وتحيل على إبطالها وردها فحملها على معنى صفات المخلوقين بسوء رأيه وقبح عقيدته ونعوذ بالله من الضلال البعيد
Bizim sifət ayələri və xəbərlərinə imanımız, yalnız mücərrəd ləfzlərə imandır. O ləfzlərin səhihliyində heç bir şübhə, onun doğruluğunda heç bir şəkk yoxdur. Onu deyən isə mənasını ən yaxşı biləndir. Biz də, Uca Rəbbimizin murad etdiyi mənaya uyğun olaraq ona iman etdik. Biz vacib imanla, haram olan təşbihin nəfy edilməsini cəm etdik. Bu, ayələri və xəbərləri təcsim və təşbih edən və onu ibtal etməyə və rədd etməyə səy göstərən və yaramaz görüşü və çirkin əqidəsi ilə onu məxluqların sifətlərində gələn mənalara aid edən şəxsin sözündən daha doğru və daha yaxşıdır. Dərin azğınlıqdan Allaha pənah aparırıq! (Təhrimun nazar fi kutubil kələm:59)
Sonra İbn Qudamə -rahiməhullah- dedi:
إذا سَألَنا سَائِلٌ عَن مَعْنَى هذه الألْفاظِ قُلْنا : لا نَزِيدُك عَلى ألفاظِها زِيادَةً تُفِيدُ مَعنًى , بَلْ قِراءَتُها تَفسِيرُها مِن غيرِ مَعْنىً بعيْنِه ولا تَفسِيرٍ بنَفْسِه ولكِن قَد علِمنا أنّ لَها معنًى فِي الجُمْلةِ يعْلَمُه المُتَكلِّم بِها , فَنحْن نؤمِن بِها بذلك المعْنى
Əgər biri bizdən bu ləfzlərin mənasını soruşsa, deyəcəyik: Biz həmin ləfzlərə mənanı ifadə edəcək heç bir şey əlavə etmərik. Əkisnə müəyyən bir məna vermədən və bir izah gətirmədən onun oxunuşu (qiraət edilməsi) onun təfsiridir. Lakin biz ümumilikdə bilirik ki, onu danışanın bildiyi bir mənası vardır. Biz də, həmin mənaya uyğun olaraq ona iman edirik. (Təhrimun nazar fi kutubil kələm:59)
İbn Qudamə əl-Maqdisi -rahiməhullah- Raudatun nazır adlı üsul kitabında dedi:
فإن قيل: فكيف يخاطب الله الخلق بما لا يعقلونه، أم كيف ينزل على رسوله ما لا يطلع على تأويله؟ قلنا:
يجوز أن يكلفهم الإيمان بما لا يطلعون على تأويله؛ ليختبر طاعتهم، كما قال –تعالى-: "وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِينَ مِنْكُمْ وَالصَّابِرِين" "وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَم ... " الآية "وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاس".
وكما اختبرهم بالإيمان بالحروف المقطعة مع أنه لا يعلم معناها
Əgər deyilsə ki: Allah insanların anlamadıqları şeylərlə onlara necə xitab edir yaxud Allah Öz Peyğəmbərinə açıqlamasına agah olmadığı şeyləri necə nazil edir? Biz deyəcəyik: Uca Allahın insanların itaətkarlığını sınaqdan keçirtmək üçün açıqlamasına agah olmadıqları şeylərə iman etmək öhdəçiliyini onların üzərinə buraxması icazəlidir. Uca Allah buyurur: “Biz aranızdaki mücahidləri və səbir edənləri ayırd edib üzə çıxarmaq üçün sizi mütləq sınayacağıq.” Habelə: “Biz, əvvəl üz tutduğun qibləni ancaq ona görə təyin etdik ki, Peyğəmbərin ardınca gedənləri üz döndərənlərdən fərqləndirək.” Habelə buyurur: “Biz sənə (Meracda) göstərdiyimiz mənzərəni insanlar üçün yalnız bir imtahan etdik.” Habelə Uca Allah onları, mənaları məlum olmaması ilə yanaşı surələrin əvvəllərində gələn hərflərə iman etməklə imtahan etmişdir.
