İbn Mənzur (rahiməhullah) demişdir: “Zındıq, zamanın sonsuz olduğunu deyəndir (yəni yalnız maddi həyata inanandır). Həmin kəlmə fars dilində belə səslənir “Zəndikiray”, yəni zamanın sonsuz davam etdiyini deyən. Zəndəqə kəlməsi isə sıxlıq deməkdir. Deyilmişdir ki, zındıq sözü həmin sözdən götürülüb. Çünki həmin şəxs özünü sıxıntıya salır.” (Lisənul arab:1871-ci səh)
Cəuhari (rahiməhullah) demişdir: “Zındıq iki ilaha iman gətirəndir.” (əs-Sıhah:4/1489)
İbn Həcər Nəvəvidən bu sözləri nəql edir: Zındıq, heç bir dinə inanmayan şəxsdir. (Fəthul bəri:12/283)
Xalil əl-Fərahidi “Kitəbul ayn” demişdir: Zəndəqa, zındıq: Axirətə və rübubiyyətə inanmamaqdır.” (Kitəbul ayn:5/255)
Əzhari (rahiməhullah) demişdir: “Deyilmişdir ki, zındıq, axirətə və Xaliqin təkliyinə inanmayan şəxsdir.” (Təhzibul luğa:9/400)
Hafiz İbn Həcər (rahiməhullah) demişdir: “Əbu Hatim əs-Sicistəni və digər şəxslər demişlər: “Zındıq, sonradan ərəbləşmiş fars sözüdür. Onun (fars dilində) əsli: Zəndəh Kəradə, sözüdür. Yəni zamanın sonsuz olduğunu deyən. Çünki “zəndəh” həyat, “kəradə” isə əməldir.” (Fəthul bəri:12/270-271)
Təhənəvi demişdir: Zındıq: İki ilahın olduğunu deyən şəxsdir. Nur və zülmət onlardan əsas götürür və onlar həmin iki ilahı; Yəzdən və Əhrimən adlandırırlar. Birinci xeyiri yaradandır. İkinci isə şəri yaradandır. Şəri yaradan, yəni şeytandır.
Deyilmişdir ki, (zındıq) Uca İlaha və axirətə inanmayandır. Habelə deyilmişdir ki, o imanı aşkar edib küfrü gizlədəndir. Bəziləri isə demişlər: Həmin söz bu kəlmədən ərəbləşib: Zəndıq, yəni qadınların dinində olan şəxs (zən, fars dilində qadına deyilir). Səhih olan, birinci mənadır. Həmin söz ərəbləşib; “zəndi”, yəni Zərduştun kitabı olan Zənd adlı kitaba inanan (Zənd isə Avestanın təfsiridir) və Yəzdən və Əhrimən adlı ilahların varlığına iman edəndir.” (Kəşfu istilahatil funun:3/117)
Hafiz ibn Həcər əl-Asqalani demişdir: “Zındıqların əsli haqda deyilən ən doğru görüş, onların Deysan sonra, Mani, sonra isə Məzdəkin ardıcılları olmalarıdır. Onların etiqadına görə nur və zülmət qədimdirlər. Bu ikisi bir-birinə qarışmış və nəticədə onlardan bütün mövcudat əmələ gəlmişdir. Şər əhlindən olanlar zülmətdən, xeyir əhlindən olanlar isə nurdan yaranmışlar. Habelə (onlara görə) nuru zülmətdən xilas etməyə səy göstərmək vacibdir və (şər əhlindən olan) hər bir cana qəsd etmək lazımdır. Kisranın babası Buhram Mani adlı şəxsə qarşı hiyləgərlik işlədərək həmin şəxsi öz hüzuruna gətizdirmiş və onun etiqadını qəbul etdiyini göstərmişdir. Daha sonra onu və onun əshabını qətlə yetirmişdir. Onlardan sağ qalanlar isə Məzdək adlı şəxsə tabe olmuşlar.” (Fəthul bəri:12/282)
Britaniyalı şərqşunas Edvard Braun bu kəlməni izah edərək demişdir: “Zındıq kəlməsi, fars dilində vəsf olaraq gəlir. Onun mənası: Zənd adlı kitabı tədqiq edən və incələyən, yəni Zərduştların kitabı olan Avestanın qədim şərhlərini nəzərdən keçirəndir. Manəvilər (Mani adlı şəxsin ardıcılları) zındıqlar adlanmışlar. Çünki onlar müqəddəs kitabları digər dinlərə meyl edərək təvil edir və onu öz görüşləri və istəklərinə uyğun şərh edirdilər. (Zənədiqa əl-ədəb val fikra:3-cü səh, Həni Sibəi)
Bu görüşə əsasən, Manəvilər Zərduştluq dinində olan müqəddəs mətnləri Senkretizm (müxtəlif etiqadı cərəyanlar arasında sintez yaradıb bir əqidə ortaya gətirmək) ideoloqiyasına uyğun şəkildə yozmağa meyl göstərdikləri üçün Zərduştlar onları dindən çıxan mürtəd saymışlar. Zərduştlar Manəviləri dinsiz və Zərduştluq dinindən çıxdıqlarını hesab etdiklərinə görə, həmin kəlmə “zindiq” onlarda haqq dinə iman etməyən hər dinsizə aid edilmişdir. (bax: Zənədiqa əl-ədəb val fikra)
Habelə İbn Həcər Muhamməd ibn Mən`in belə dediyini nəql edir: “Zındıqlar iki ilaha tapınır, zamanın sonsuz olduğunu və ruhların tənasüx (reinkarnasiya) olduğunu deyirlər. Dedi: Zındıqlardan bir qismi Batinilərdir. Onlar iddia etmişlər ki, Allah bir şeyi xəlq etmiş sonra ondan digər şeyi xəlq etmişdir, daha sonra o bütün mövcudatı idarə etmişdir. Onu ağıl və can, bəzən birinci ağıl və ikinci ağıl adlandırırlar. Bu da “sənəvilərin” (iki ilahın olduğunu deyənlər) nur və zülmət barədə dedikləri söz qəbilindəndir. Onlar sadəcə adları dəyişmişlər. Onların nübuvvət, ayələrin təhrifi və fərz ibadətlər barədə axmaq etiqadları vardır. Artıq deyilmişdir ki, fəqihlərin zındıqı münafiq kimi açıqlamalarına səbəb imam Şafiinin “əl-Muxtəsar” kitabında dediyi sözlərdir: “İnsan aşkar olan yaxud zındıqlıqdan və digər şeydən dolayı gizli saxlanan hər hansı bir küfr ilə mürtəd olsa, daha sonra tövbə etsə onun üzərindən qətl cəzası düşəcək.” Lakin bu, zındıq ilə münafiqin hər cəhətdən bir olmasını gərəkdirmir. Əslində hər zındıq münafiqdir, əksi isə fərqlidir. Quran və Sünnədə münafiq deyə adlanan şəxslər İslamı aşkar edib bütlərə ibadəti yaxud yəhudiliyi gizlədənlərdir. Sənəvilərə gəldikdə isə, onlardan hər hansı birinin Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) dönəmində İslamı aşkar etməsi bilinmir.” (Fəthul bəri:12/283)
Əksər sələfin və imamların anlamında zındıq kəlməsi:
Şeyxul-İslam İbn Teymiyyə (tayyəbəllahu sərahu) demişdir:
لفظ الزندقة لا يوجد في كلام النبي صلى الله عليه وسلم كما لا يوجد في القرآن الكريم وهو لفظ أعجمي معرب من كلام الفرس بعد ظهور الإسلام وقد تكلم به السلف والأئمة في توبة الزنديق ونحو ذلك
“Zındıqlıq (zəndəqa) sözü Qurani Kərimdə mövcud olmadığı kimi həmçinin Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) sözlərində mövcud deyil. O qeyri-ərəb sözüdür və İslam dini gələndən sonra farsların dilindən ərəbləşmişdir. Sələf alimləri və imamlar bu sözü zındıqın tövbəsi və bu kimi məqamlarda dilə gətirmişlər.” (Buğyətul murtəd:378-ci səh)
İbn Qudamə əl-Məqdisi əl-Hənbəli (rahiməhullah) demişdir:
الزنديق هو الذي يظهر الإسلام ويستسر بالكفر ، وهو المنافق ، كان يسمى في عصر النبي صلى الله عليه وسلم منافقاً ، ويسمى اليوم زنديقاً
“Zindıq İslamı aşkar edən və küfrü gizi saxlayan şəxsdir. O elə münafiqdir. Bu cür insanlar Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) dönəmində münafiq adlanırdılar. Günümüzdə isə zındıq adlanırlar.” (əl-Muğni:9/159)
İmam Malik (rahiməhullah) demişdir:
النفاق في عهد رسول الله صلى الله عليه وسلم هو الزندقة فينا اليوم
“Allahın Elçisinin (salləllahu aleyhi və səlləm) dönəmində nifaq, bizim günümüzdə zındıqlıq (adlanır).” (Təfsirul qurtubi: əl-Bəqərə:9, 10-cu ayələrin təfsiri)
Şeyxul-İslam İbn Teymiyyə (rahiməhullah) demişdir:
والزنديق الذي تكلم الفقهاء في قبول توبته في الظاهر المراد به عندهم المنافق الذي يظهر الإسلام ويبطن الكفر وإن كان يصلي ويصوم ويحج ويقرأ القرآن , وسواء كان في باطنه يهودياً أو نصرانياً أو مشركاً أو وثنياً , وسواء كان معطلاً للصانع وللنبوة أو للنبوة فقط أو لنبوة بنينا صلى الله عليه وآله وسلم فقط فهو زنديق وهو منافق
“Zahirdə tövbəsinin qəbul ediləcəyi barədə fəqihlərin danışdıqları zındıq, namaz qılsa, oruc tutsa, həcc etsə və Quran oxusa da, onlara görə İslamı aşkar edib küfrü gizlədən münafiqdir. Habelə istər daxildə yəhudi yaxud nəsrani yaxud müşrik yaxud bütpərəst olsun, istərsə də, İcad edəni və nübuvvəti yaxud yalnız nübuvvəti yaxud Peyğəmbərimizin (salləllahu aleyhi və səlləm) nübuvvətini inkar etsə, beləsi zındıqdır. O da münafiqdir.” (əl-Əlfaz val mustaləhat əl-mutəalliqa bitəuhidi-r-rububiyyə:1/331)
Bəlli olur ki, alimlər və fəqihlər zındıq dedikdə əsasən İslamı aşkar edib küfrü gizlədən insanı qəsd etmişlər. Bununla da, həmin sözün münafiq sözü ilə müştərək mənada gəlməsi üzə çıxır.
Lakin bəzi alimlər zındıq ilə münafiq arasında fərq qoymuşlar.
Təftəzəni “Məqasıdu-t-talibin fi usuli-d-din” demişdir:
قد ظهر أن الكافر اسم لمن لا إيمان له فإن أظهر الإيمان خص باسم المنافق
وإن كان مع اعترافه بنبوة النبى - صلى الله عليه وسلم - وإظهاره شعائر الإسلام يبطن عقائد هى كفر بالاتفاق خص باسم الزنديق
“Artıq bəlli olmuşdur ki, kafir imanı olmayana verilən addır. Əgər imanı aşkara çıxarsa münafiq adı ilə xüsusiləşəcək.
Əgər Peyğəmbərin (salləllahu aleyhi və səlləm) nübuvvətini etiraf etməsi və İslam şüarlarını aşkar etməsi ilə birgə yekdilliklə küfr olan etiqadı gizlədirsə zındıq adı ilə xüsusiləşəcək.”
Bir sözlə, əksər fəqihlərin istilahında zındıq, etiqadı nifaq üzərə olan şəxsdir. Həmin şəxs münasib fürsət əldə etdiyi zaman küfrünü aşkara çıxarır və insanları ona dəvət etməyə girişir. Həmin şəxsin üzərindən hüccət qalxıb tövbəyə çağırıldığı zaman isə aşkara çıxartdığı küfrü inkar edir və onu etiraf etmir.
Əbu İdris rəvayət edir ki, Əlinin (radıyəllahu anhu) hüzuruna İslam dinindən çıxmış bir neçə zındıq gətirildi. O onlara suallar verdi, onlar isə (zındıqlığı) etiraf etmədilər. Onların əleyhinə bir neçə ədalətli şəxslər şahidlik etdilər və Əli onları tövbəyə çağırmadan qətlə yetirdi. Dedi: Mənim yanıma öncə nəsrani olmuş daha sonra İslama gəlmiş və İslamdan çıxmış şəxs gətirildi. Dedi: Ona suallar verdi və həmin şəxs etdiyi şeyləri etiraf etdi. Daha sonra onu tövbəyə çağırdı və rahat buraxdı. Ona deyildi: Necə olur ki, sən bunu tövbəyə çağırdın, digər şəxsləri isə tövbəyə çağırmadın? O dedi: Bu adam etdiyi şeyləri etiraf etdi, onlar isə etiraf etmədilər və hər şeyi inkar etdilər. Nəhayət onlara ittiham olunduqları şey sübut edildi. Buna görə onları tövbəyə çağırmadım.”
İbn Teymiyyə (rahiməhullah) demişdir: “Möminlərin əmiri Əlinin (radıyəllahu anhu) bu hərəkəti bəyan edir ki, öz zındıqlığını gizlədən və töhməti sübut edilənə qədər öz zındıqlığını inkar edən hər bir zındıq öldürülür və tövbəyə çağırılmır. Habelə Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və sələm) öz zındıqlığını etiraf etməyən münafiqləri, tutarlı sübutlar olmadığı üçün qətlə yetirməmişdir.” (əs-Sarimul məslul:1/360)
Sələfin dönəmində zındıq sözü əsasən müxtəlif bidət firqələrinə şamil olunurdu. Müstəsna deyil ki, bəzi alimlər bidətləri küfr dərəcəsinə çatmayan bidətçilərə də, onlara qarşı sərtlik nümayiş etdirmək məqsədilə zındıq kəlməsini şamil etmişlər.
Sələf alimlərinin zındıq olaraq vəsf etdikləri bəzi firqələr və şəxslər:
İslam etiqadını kəlam elmi, habelə yunan və hindistan fəlsəfəsi və məntiq elminin əsasları üzərində quran, habelə ağılı nəqldən önə çəkən və nəticədə Allahın sifətlərini inkar edən və digər küfr etiqadları ərsəyə gətirən şəxslərə zındıq deyilirdi.
Muhit əl-Muhit kitabında gəlmişdir:
زندق - تزندق الرجل صار زنديقًا أو تخلق بأخلاق الزّنديق. وقولهم من تمنطق تزندق أي من تعلَّم علم المنطق تهوَّر في الزّندقة لأنهُ يتورَّط في الأقيسة والنتائج بما يُفسد العقائِد الدينيَّة التي مدارها على التسليم
"Zəndəqa-təzəndəqa-r-racul, yəni zindiq olmuş yaxud zındıqın əxlaqını mənimsəmişdir. Habelə deyirlər: Kim məntiqə baş vurarsa zındığa çevrilər. Yəni kim məntiq elmini öyrənərsə zındıqlığa düçar olar. Çünki beləsi müxtəlif qiyaslara və nəticələrə baş vurur və bununla da, təslimçilik əsasında qurulan dini etiqadları fəsada uğradır.” (Muhitul muhit:381-ci səh)
كنت عند مالك بن أنس ودخل عليه رجل فقال يا أبا عبد الله ، ما تقول فيمن يقول القرآن مخلوق؟. فقال مالك : زنديق فاقتلوه ، فقال : يا أبا عبد الله ، إنما أحكي كلاماً سمعته . فقال : لم أسمعه من أحد ، إنما سمعته منك ، وعظم هذا القول
Əbu Nueym təxric edib demişdir: Yəhyə ibn Rabi` dedi: “Malik ibn Ənəsin yanında idim. Onun hüzuruna bir adam gəlib dedi: Ey Əbu Abdullah! Quranın məxluq olduğunu deyən şəxs barədə nə deyirsən? Malik dedi: Zındıqdır, öldürün onu! Həmin adam dedi: Ey Əbu Abdullah! Mən sadəcə eşitdiyim sözü danışıram. Malik cavabında: Mən bu sözü heç kəsdən eşitmədim, onu yalnız səndən eşitdim,-dedi və həmin sözün acınacaqlı olduğunu bildirdi.” (əl-Hilyə:6/325)
Muhamməd ibn İsmayıl ət-Tirmizi demişdir:
كنت أنا وأحمد بن الحسن الترمذي عند أحمد بن حنبل فقال له أحمد بن الحسن يا أبا عبد الله ذكروا لابن أبي قتيلة بمكة أصحاب الحديث فقال: أصحاب الحديث قوم سوء. فقام أحمد بن حنبل وهو ينفض ثوبه ويقول: زنديق، زنديق، زنديق، و دخل بيته.
“Mən Əhməd ibn Həsən ət-Tirmizi ilə birgə Əhməd ibn Hənbəlin hüzurunda idik. Əhməd ibn Həsən ona dedi: Ey Əbu Abdullah! İbn Əbu Quteyləyə Məkkədə hədis əhli barədə söz dedilər o isə: Onlar yaramaz adamlardır!-dedi. Əhməd ibn Hənbəl (bunu eşitdikdə) paltarını çırparaq qalxdı və dedi: Zındıq, zındıq, zındıq! Sonra evinə daxil oldu.” (Zəmmul kələm va əhlihi, lil-həravi::2/73-74. Tabəqatul hanəbilə, liəbi yə`lə:1/38)
Habelə sələf alimləri rafizilərin zındıq olduqlarını qeyd etmişlər:
Muhamməd ibn Yusuf əl-Firyəbi (rahiməhullah) demişdir:
ما أرى الرافضة والجهمية إلا زنادقــة
“Rafizi və Cəhmilərin yalnız zındıq olduqlarını hesab edirəm.” (Lələkəi “əl-i`tiqad:8/145-səh)
İmam Əbu Zur`a (rahiməhullah) demişdir:
إذا رأيت الرجل ينتقص امرءاً من الصحابة فاعلم أنه زنديق
“Bir adamın səhabələrdən hər hansı birini təhqir etdiyini görsən bil ki, o zındıqdır.”
Habelə İslam dinini bayram şənliklərinə çevirən sufilər barədə zındıq demişlər:
İmam Şafii (rahiməhullah) sufilərin bəzi əməlləri haqda demişdir:
خلفت ببغداد شيئاً أحدثه الزنادقة يسمونه التغبير يشغلون به الناس عن القران
“Bağdadda zındıqların ixtira etdikləri bir şeyi buraxıb getmişəm. Onlar onu “təğbir” adlandırır (sufilərin mahnıları və rəqsləri) və onunla insanları Qurandan yayındırırlar.” (Siyəru ə`ləmi-n-nubələ:10/91)
Zındıqın hökmü:
Əgər zındıq şəriət keşikçiləri tərəfindən ələ keçirilməzdən öncə öz zındıqlığını etiraf edib tövbə etsə, onun tövbəsi qəbul ediləcək və o öz canını və malını qoruyacaq.
Qadı Əbu Yə`lə və digər alimlər demişlər: “İnsan zındıqlığını etiraf edib ardından tövbə edəcəyi zaman onun tövbəsi qəbul ediləcək. Çünki o zındıqlığını etiraf etməklə zındıq dairəsindən çıxır. Çünki zındıq küfrü gizlədən və onu aşkara çıxartmayandır. Buna görə onu etiraf edib tövbə edəcəyi zaman zındıqlıq dairəsindən çıxacaq. Onun tövbəsini qəbul etməyimizə səbəb budur. Məhz buna görə Əli (radıyəllahu anhu) zındıqların tövbəsini qəbul etməmişdir. Çünki onlar (zındıqlığı) danmışlar.” (əs-Sarimul məslul:1/361)
Lakin zındıq ələ keçiriləndən sonra, onun tövbəsi qəbul edilmir, yəni zındıq bu dünyada cəzasını alır.
İbn Qayyim əl-Cəuziyyə (rahiməhullah) demişdir: “Ələ keçiriləndən sonra zındıqın edəcəyi tövbənin onun canını qorumayacağına dəlalət edən amillərdən biri də, Uca Allahın bu sözləridir: “De: Doğrudanmı siz bizlərə iki uğurdan birinin yetişməsini gözləyirsiniz? Biz isə ya Allahın Özü tərəfindən və yaxud da bizim əllərimizlə sizi əzaba düçar etməsini gözləyirik.” Sələf bu ayə barədə demişlər: “Yaxud da bizim əllərimizlə” Yəni qəlbinizdə olanı aşkara çıxaracağınız zaman qətlə yetirilməklə. Məsələ onların dediyi kimidir. Çünki möminlərin əlləri ilə gizlətdikləri küfrdən ötrü onları əzaba düçar etmək yalnız onları qətlə yetirməklə olur. Əgər onların tövbəsi onların zındıqlığı üzə çıxandan sonra qəbul edilsəydi, Allahın onları möminlərin əlləri ilə əzaba düçar edəcəyi anlamda möminlərin zındıqlığı gözləmələri mənasız olardı. Çünki hər dəfə möminlər onları bundan ötrü əzaba düçar etmək istədikləri zaman onlar İslamı aşkara çıxaracaq və hər dəfə onların əllərindən qurtulacaqlar.” (İ`ləmul muvaqqiin:3/337)
İbn Teymiyyə (rahiməhullah) demişdir: “Buna görə də, fəqihlər zındıqın tövbəyə çağırılması məsələsində ixtilaf etmişlər. Deyilmişdir ki, zındıq tövbəyə çağırılır. Bunu deyən adamlar Peyğəmbərin dönəmində olan münafiqləri dəlil gətirmişlər. Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) onların aşkara çıxartdıqları şeyləri qəbul edir və onların (gizli) işlərini Allaha həvalə edirdi. Bunu deyənə cavab olaraq deyiləcək: Bu, ilk çağlarda belə olmuşdur. Daha sonra Uca Allah bu ayəni nazil etmişdir: “Lənətlənmiş halda qalarlar. Harada ələ keçsələr, yaxalanıb amansızcasına öldürülərlər.” Onlar bilmişlər ki, əgər öncələr aşkara çıxatdıqları kimi nifaqı aşkara çıxartsalar öldürüləcəklər. Buna görə onu gizlətmişlər. Zındıq isə münafiqdir. Onu (zındıqı) öldürən isə yalnız onun gizlətdiyi nifaq üzə çıxaracağı zaman onu öldürür. Onlar demişlər: Onun tövbəsi məlum deyil. Çünki onun barəsində ən uzağı onun öncə aşkara çıxartdığı şeyi aşkara çıxartdığı deyiləcək. Həmin şəxs öncə də münafiq olduğu halda imanı aşkar edirdi. Əgər zındıqların tövbəsi qəbul edilsə, onları heç bir vəchlə qətlə yetirmək mümkün olmayacaq. Ancaq Qurani Kərim onları qətlə yetirməklə təhdid etmişdir.” (Kitəbul imən:198, Məcmu əl-fətəva:7/216)
Şeyxul-İslam İbn Teymiyyə demişdir: “Zındıqı və münafiqi tövbəyə çağırmadan qətlə yetirməyin icazəli olmasına Uca Allahın bu sözləri dəlalət edir: “De: Doğrudanmı siz bizlərə iki uğurdan birinin yetişməsini gözləyirsiniz? Biz isə ya Allahın Özü tərəfindən və yaxud da bizim əllərimizlə sizi əzaba düçar etməsini gözləyirik.” Təfsirçilər demişlər: “Yaxud da bizim əllərimizlə”. Yəni öldürməklə. Siz qəlbinizdə olanı aşkara çıxaracağınız zaman sizi qətlə yetirəcəyik. (əs-Sarimul məslul:1/354)